Миеке Меурс бол Вашингтон ДС дахь Америкийн Их Сургуулийн Эдийн засгийн тэнхимийн профессор, Эдийн засгийн жендэрийн шинжилгээний хөтөлбөрийн хамтран захирал юм.

Амаржаргалын Амартүвшин нь МУ-ын Хүмүүнлэгийн Ухааны Их Сургуулийн Эдийн засгийн ухааны профессор юм.

Банзрагчын Отгонтөгс нь МУИС-ийн Эдийн засгийн ухааны багш.

Болдбаатарын Мягмарсүрэн  нь МУИС-ийн Эдийн засгийн ухааны дэд профессор юм.

Жоржиа Поятзис Вашингтон ДС дахь Америкийн их сургуулийн Эдийн засгийн ухааны докторант юм

Монголын хүн амын дөрөвний нэг орчим нь хөдөө орон нутагт амьдарч, гол төлөв нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлдэг. Эдгээр нүүдэлчин өрхүүдийн ихэнх нь эртний үеийн сонин содон үлдэгдэл гэхээсээ илүүтэй арилжааны үйлдвэрлэл эрхэлж, ноолуур, ноос, мах, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн дотоодын болон дэлхийн зах зээлд нийлүүлдэг. Гэвч ихэнх нь ядуу хэвээр байгаа бөгөөд 30 орчим хувь нь ядуурлын шугамаас доогуур орлоготой байна.

Хөдөөгийн монгол эмэгтэйчүүд өрхийн үр өгөөжийг сайжруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэх байр суурьтай байна. Монголд мал маллах нь ихэвчлэн “эр хүний” үйл ажиллагаа гэж үздэг бөгөөд өрхийн судалгаанд эрэгтэйчүүд “гол малчин” гэж илүү тодорхойлогддог. Гэвч малчин өрхийн эмэгтэйчүүдийн 80 гаруй хувь нь мал аж ахуйн үйл ажиллагаанд оролцдог гэж мэдээлдэг бөгөөд энэ нь эрэгтэйчүүдээс өдөрт гуравны хоёр орчим минутаар илүү байдаг. Манай улсын Улаанбаатар (нийслэлийн эргэн тойронд), Төв, Хөвсгөл зэрэг аймгийн 60 өрхтэй хийсэн ярилцлагаас харахад эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс мал аж ахуйтай холбоотой өргөн хүрээний үйл ажиллагаанд адил тэгш оролцох боломжтой бөгөөд эмэгтэйчүүд ихэвчлэн илүү их цаг гаргадаг болохыг харуулж байна. Эдгээр хамтын үйл ажиллагаанд эрчүүдээс илүү.

Эмэгтэйчүүд ямаа саах, сүү боловсруулах, ноолууран ямааны самнах чиглэлээр мэргэшсэн бол эрэгтэйчүүд морь маллах, өвс тэжээл бэлтгэх, усаар хангах ажлыг түлхүү хийдэг. Гэхдээ эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс мал маллах, төл маллах, хонь хяргах, худалдан авах, борлуулах зэрэг өргөн хүрээний ажилд адилхан оролцох боломжтой бөгөөд эмэгтэйчүүд бэлчээрлэх, ноос хяргах зэрэг хамтарсан үйл ажиллагаанд илүү их цаг зарцуулдаг.

Хэдийгээр мал маллах ажилд өргөнөөр оролцдог ч энэ ажилтай холбоотой шийдвэр гаргахад эмэгтэйчүүд бага зэрэг оролцдог гэж мэдэгддэг. Шийдвэрийг хэн гаргасан талаар эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс санал нийлдэггүй байсан нь эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдийн оролцооны хувь хэмжээг эмэгтэйчүүдээс ч доогуур мэдээлэх магадлалтай байдаг. Антропологич Метте Хайтай ярилцсан нэгэн залуу эмэгтэй нөхөр нь өөрийг нь гадуурхсан гэж гомдолложээ: “Тэр яг л аав шигээ, үргэлж өөрийнхөөрөө бүхнийг шийддэг, өөрийгөө илүү сайн мэддэг гэж боддог.” Шийдвэр гаргахад эмэгтэйчүүдийн үүрэг амьтад, үйлдвэрлэлийн төрөл, мөн шийдвэрийн төрлөөс хамааран ихээхэн ялгаатай байв. Бидний ярилцсан эмэгтэйчүүд мал маллахтай холбоотой цөөн хэдэн шийдвэрийг дангаараа гаргаж, харин аль үхэр, сарлагийн сүүн бүтээгдэхүүнийг борлуулах, алийг нь өөрийн хэрэгцээнд байлгах зэрэг шийдвэрүүдийг гаргадаг гэж мэдээлсэн.

Бидний асуусан 13 төрлийн шийдвэрийн тал орчимд нь эмэгтэйчүүд хань ижилтэйгээ хамтран оролцсон гэж мэдээлсэн. Мал сүргийн тоог нэмэгдүүлэх эсэх (адуунаас бусад нь эрчүүдийн шийддэг), мал, мах, ноос, үсний борлуулалтаас олсон мөнгийг хэрхэн зарцуулах зэрэг асуултууд ихэвчлэн хамтарсан шийдвэр гаргадаг. Эмэгтэйчүүдийн сүүний ихэнх хэсгийг хангадаг үхэр, сарлагийн хувьд эмэгтэйчүүд хооллох, бэлчээх, услах зэрэг илүү өргөн хүрээний “техникийн” асуудлаар хамтран шийдвэр гаргаснаа мэдээлсэн.

Гэсэн хэдий ч хамтарсан шийдвэр гаргахад оролцох гэж юу болохыг ойлгоход хэцүү байж болно. Эхнэр, нөхөр тэгш оролцох боломжтой, эсвэл нэг хүн зөвхөн нэрээр оролцож болно. Бид судалгаанд оролцогчдын нэгээс мал борлуулах талаар хамтран шийдвэр гаргах үйл явцыг тайлбарлахыг хүсэхэд тэрээр малаа худалдсаны дараа эхнэр, нөхөр нь түүнд мэдэгдэж, зөвшөөрч байгаагаа илэрхийлэв.

Бусад нөхцөл байдлын судалгаанаас үзэхэд мал маллах шийдвэр гаргахад эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх нь өрхүүдэд олон талаар ашиг тусаа өгөх болно. Монгол эмэгтэйчүүд ерөнхийдөө монгол эрчүүдээс илүү боловсролтой, эрэгтэйчүүд 10 жилтэй харьцуулахад дунджаар 11 жил сурдаг нь тэдний оролцоог нэмэгдүүлэх нь эмэгтэйчүүдийн мэдлэгийг илүү ашиглах болно гэсэн үг юм. Эмэгтэйчүүдийн оролцоог нэмэгдүүлэх нь технологи, бүтээгдэхүүний сонголтын талаар эмэгтэйчүүдийн янз бүрийн шийдвэр гаргах замаар өрхийн сайн сайхан байдалд нөлөөлдөг нь тогтоогдсон бөгөөд энэ нь өрхийн сайн сайхан байдал, хүүхдийн үр дүнг бусад зорилгоос урьтал болгодог. Сүү, ноолуурын үйлдвэрлэлд эмэгтэйчүүдийн хөдөлмөр эрхэлдэг нь өрхийн орлогод илүү их хувь нэмэр оруулдаг бол тэд олон шийдвэр гаргахад илүү их хувь нэмэр оруулдаг болохыг манай ярилцлагын тоо баримтад хийсэн статистик дүн харуулж байна. Зарим шийдвэрт илүү боловсролтой эмэгтэйчүүд илүү их оролцдог. Эдгээр үр дүн нь Нигерийн какаоны фермүүдэд эмэгтэйчүүдийн ажил, шийдвэр гаргахад хийсэн судалгааны үр дүнтэй төстэй юм.

Бусад нөхцөл байдалд шийдвэр гаргахад илүү их оролцохтой холбоотой байсан зарим шинж чанарууд нь Монгол Улсын шийдвэр гаргалттай холбоогүй байв. Гэрлэлтийн үед амьтдын (хөрөнгө) оруулсан хувь нэмэр нь ерөнхийдөө илүү их шийдвэр гаргахтай холбоогүй байсан (хонь, ямаатай холбоотой шийдвэрүүд үл хамаарах зүйл) ба чинээлэг өрхийн эмэгтэйчүүд шийдвэр гаргахад оролцох магадлал бусад хүмүүсээс ялгаатай байв. Африк, Азийн нөхцөлд судалгаа хийдэг. Антропологич Дэниел Мерфи Хэнтий аймагт үүнтэй төстэй олдворыг мэдээлсэн бөгөөд санхүүгийн хязгаарлалт багатай чинээлэг өрхүүд шийдвэр гаргах “хамгийн тохиромжтой” (патриархын) хуваарилалтыг илүү сайн хэрэгжүүлэх боломжтой гэж тайлбарлав.

Эмэгтэйчүүдийн оролцоо мал, үйлдвэрлэлд ихээхэн ялгаатай байдаг тул хөдөө аж ахуйн ажил, шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн оролцоог ойлгохын тулд нарийвчилсан, салангид асуулт асуух шаардлагатай байгааг бидний судалгааны үр дүнд онцолж байна. Сүү, ноолуурын үйлдвэрлэлд эмэгтэйчүүдийн оролцоо хамгийн их байдаг тул энэ төрлийн үйлдвэрлэлийг дэмжих нь хөдөө аж ахуйн салбарын шийдвэр гаргах түвшинд эмэгтэйчүүдийн нийт оролцоог нэмэгдүүлэх үр дүнтэй арга байж болох юм. Энэ үйлдвэрлэлийг дагаад эмэгтэйчүүдийн өрхийн орлогод оруулах хувь нэмэр нэмэгдэхийн хэрээр шийдвэр гаргахад оролцох чадварыг нь ч нэмэгдүүлж магадгүй гэдгийг бид олж харж байна.

Ийм үйлдвэрлэлийг дэмжих боломжит арга замууд нь эдгээр бүтээгдэхүүнийг түгээх дэд бүтцийг хөгжүүлэх, зээл, маркетингийн хоршоодыг хөгжүүлэх, үйлдвэрлэгчдэд сургалт явуулах, бусад дэд бүтцийг (ус, цахилгаан) өргөжүүлэх нь эмэгтэйчүүдэд нөхөн үржихүйн ажлаас үр бүтээлтэй ажиллах цагийг өөрчлөх боломжийг олгодог. Дэлхийн банк, Швейцарийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн агентлагаас дэмжлэг авсан Монголын одоо байгаа хоршооллын бүтэц (хоршоолол) ийм хүчин чармайлттай хамтран ажиллах боломжтой.

Эмэгтэйчүүдийн боловсрол нь тэдний оролцоотой холбоотой чухал хүчин зүйл юм. Хөдөөгийн эмэгтэйчүүд хөдөөгийн эрэгтэйчүүдээс илүү боловсролтой байсан ч харьцангуй бага боловсролын түвшинтэй (дөрөвний нэг орчим нь ахлах сургууль төгссөн). Охидыг ахлах сургуулиа төгсөхөд нь дэмжих хөтөлбөрүүдэд сүү, ноолуурын үйлдвэрлэлтэй холбоотой сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулж болно. Энэ чиглэлээр ч гэсэн өргөжүүлэх загвар болох зарим холбогдох санаачилгууд хийгдэж байна. 2014 оноос хойш их, дээд сургуулийн багш нар Хөвсгөл аймагт малчдын хүүхдүүд, ялангуяа охидод зориулсан зуны сургалтыг зохион байгуулж, ЕБС-ийн төгсөлтийн түвшинг дээшлүүлж, коллежид элсэлтийг дэмжих зорилготой ажиллаж байна. Ийм бодлого нь өрхийн сайн сайхан байдлыг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэхийн зэрэгцээ эмэгтэйчүүд, охидын үр дүнг сайжруулах болно.

Women’s Role and Bargaining Power in Mongolian Herding Households